کم ستاره شدن آسمان شب چه عوارضي دارد؟

واقعيت اين است که قضيه عميق تر از اين حرف هاست. مساله اصلي برمي گردد به نوع جديدي از آلودگي که ره آورد قرن معاصر براي بشر است؛ آلودگي نوري. همان نورهايي که قرار است شب ها معابر و ساختمان ها را روشن کند، در موارد متعددي به علت نبود مديريت صحيح اين نورهاي مصنوعي و نگذاشتن سرپوشي بر آنها، آسمان را هم روشن مي کند. آنقدر که ستاره هايي که از فاصله صدها سال نوري دورتر، کورسويي از نورشان به زمين مي رسد در برابر روشنايي ناشي از نورهاي مصنوعي رنگ مي بازند.

اگر يک بار تماشاي ستارگان زير آسماني تاريک در نواحي کويري و کوهستاني را تجربه کرده باشيد، آنگاه بهتر متوجه منظورم از آسمان تاريک خواهيد شد. زير آسمان تاريک به قول قديمي ها چشم، چشم را نمي بيند! اگر ماه در آسمان نباشد تا روشنايي محيط را مهتاب تأمين کند، خواهيد ديد در آسمان تاريک نور ضعيفي محوطه را روشن مي کند که ناشي از تابش ستاره هاي بي شمار نوار شبح گون راه شيري است. اين نوار زيبا در نيمه شب هاي بهاري، از شمال شرقي به جنوب غربي در پهنه آسمان شب کشيده شده است.

در چنين آسماني نه تنها ماه که سياره درخشاني مانند زهره مي تواند سايه ضعيفي از اجسام ايجاد کند. گاهي تاريکي در چنين آسماني به حدي مي رسد که اگر از خودرو پياده شويد و چند متري از آن دور شويد، ممکن است بدون چراغ قوه در پيدا کردن دوباره آن دچار مشکل شويد. اين ها همه در حالي است که امشب اگر به بام منزل برويد و آسمان شهر يا حتي روستايتان را با چنين آسماني مقايسه کنيد، خواهيد ديد نورهاي مزاحم آن قدر زياد است که بتوانيد همين سطور روزنامه را بدون استفاده از چراغ قوه بخوانيد.

شدت آلودگي نوري وقتي بيشتر مي شود که مشکل غبار و ريزگردهاي سال هاي اخير را هم به موضوع اضافه کنيم . در اين حالت نورهاي مصنوعي تابيده به آسمان از غبارها بازتاب مي شوند و هر چه شدت غبارها بيشتر باشد، حجم بازتابش نور و آلودگي نوري شديدتر خواهد بود. البته موضوع آلودگي هوا و افزايش ذرات معلق و در نتيجه سوخت هاي فسيلي نيز در کم ستاره شدن آسمان شب در سال هاي اخير نقش دارد؛ ولي نه به اندازه آلودگي نوري و موضوع ريزگردها.

بحث آلودگي نوري فقط به کم شدن تعداد ستاره هاي آسمان شب محدود نمي شود که اگر همين بود، نيازمند توجهي جدي به خاطر از دست رفتن بخشي از طبيعت بود. واقعيت اين است که ابعاد وخامت عوارض جانبي آلودگي نوري فراتر از مشکل صنفي منجمان است. بر هم خوردن چرخه نوري در طبيعت تاثيرات مهمي بر زندگي و روابط ميان موجودات زنده مي گذارد.

در واقع شايد بشود با اصلاح زاويه تابش لامپ ها، تا حدي به بازگشت دوباره آسمان تاريک به زندگي روزمره کمک کرد، اما کماکان آثار زيانبار نورهاي مصنوعي بر اکولوژي منطقه باقي خواهد ماند. مرگ پرنده هاي مهاجر به علت روبه رو شدن با ساختمان هاي بلندِ روشن و گم شدن بچه لاک پشت هاي دريايي در مسير راهيابي به دريا از مهم ترين نمونه هايي است که خطر گسترش آلودگي نوري را بيش از پيش براي محيط زيست روشن مي کند.

اثر آلودگي نوري بر زندگي جانوران
آلودگي نوري قدرت جهت يابي پرندگان را مختل مي کند و گم کردن راه لانه و مسيرهاي مهاجرت ساده ترين اتفاقي است که در سرنوشت آنها رقم مي خورد. مطالعات نشان مي دهد نورهاي قرمز و آبي که براي تزئين آسمان خراش ها استفاده مي شود، پرندگان را به سوي خود جذب مي کند و اين اتفاق در نهايت به برخورد دسته هاي پرندگان با ساختمان هاي بلند شهري و کشته شدن آنها منجر مي شود. نورپردازي نامناسب موجب خيرگي يا کوري موقت در پرندگان در حين پرواز مي شود و همين امر موجبات برخورد آنها با يکديگر و با برج ها را فراهم مي کند.

نتايج مطالعات نشان مي دهد نورهاي مصنوعي در شب موجب اختلال در تمرکز و جفت يابي برخي حيوانات شده و همين موضوع سبب مي شود حيوانات شکارگر، بسياري از پروانه ها و ماهي ها را آسان تر شکار کنند. اين اتفاق به تدريج اختلالات شديدي در چرخه طبيعت و رفتار جانوران ايجاد خواهد کرد که پاره اي از آنها با گذشت زمان تبعات جبران ناپذيري بر محيط زيست خواهد داشت. زندگي بسياري از سمندرها نيز زير نورهاي مصنوعي مختل شده و ساعت ها بدون حرکت ساکن مي مانند. اين عدم حرکت موجب مرگ تدريجي و از بين رفتن آنها توسط صيادان شب مي شود. قورباغه ها نيز زير نور مصنوعي تغذيه شان مختل مي شود و در صورت تداوم اين وضع به مرگ آنها منجر مي شود.

عوارض آلودگي نوري بر سلامت انسان
احتمالا از زيست شناسي دوران دبيرستان مفهوم ساعت زيستي (ساعت بيولوژيک) را به ياد داريد؛ ساعت طبيعي فعاليت هاي بدن که با طلوع و غروب خورشيد و روشنايي و تاريکي طبيعي محيط زيست براي هر موجود زنده و از جمله انسان تنظيم مي شود. تنظيم چرخه خواب و بيداري، فعاليت قلب، مصرف اکسيژن، دماي بدن و ترشح بسياري از غدد در بدن انسان وابسته به اين است که رفتار فيزيولوژيک موجود زنده با ساعت زيستي او منطبق باشد. از اين رو است که بسياري از پزشکان بر منظم بودن زمان فعاليت خواب و بيداري افراد تأکيد مي کنند. تغييرات روشنايي طي روز از طريق ميزان ترشح هورموني به نام ملاتونين از غده پينه آل در مغز، ساعت زيستي بدن را تنظيم مي کند. ميزان ترشح اين هورمون در شب ده برابر بيشتر از روز است.

جالب اينجاست که اگر انسان در محيط روشن حضور داشته باشد، با وجود بستن چشم ها نيز کماکان سطح ترشح اين هورمون به مقدار اندکي باقي خواهد ماند. در نتيجه اگر اتاق خوابتان هنگام شب تاريک نباشد و نور چراغ خواب، تلويزيون، مانيتور يا حتي ورود نور مزاحم از چراغ هاي خيابان تاريکي اتاق تان را بر هم بزند، در اين صورت ترشح هورمون ملاتونين در بدن شما مختل مي شود و اين موضوع به مرور زمان احتمال بروز بيماري هاي قلبي، افسردگي و سرطان پستان در زنان را افزايش خواهد داد.

اين موضوع تا آن حد جدي است که چندي پيش سازمان جهاني بهداشت هشدار داد افرادي که شيفت کاري شان به گونه اي است که شب بايد زير نورهاي مصنوعي کار کنند، بيشتر در معرض خطر ابتلا به سرطان هايي مانند سرطان پروستات و پستان قرار مي گيرند. امروزه بسياري از پزشکان ريشه افسردگي و ناهنجاري خلق و خوي عمومي مردم را به فاصله گرفتن از زندگي به روال طبيعي نسبت مي دهند و آلودگي نوري را از مهم ترين قاتلان طبيعت و مخل آرامش طبيعي انسان در شب مي دانند.

عکسي که در اين صفحه مي بينيد، نمايي از پهنه سرزمين ايران در شب از فضاست. همان طور که مي بينيد شدت آلودگي نوري تابيده شده از لامپ ها و منابع نوري شهري به وضوح از فضاي ماوراي جو پيداست. براي تابش اين پرتوهاي نور مصنوعي هزينه زيادي مصرف شده و حالا هدررفت آنها نه تنها طبيعت را از بين مي برد، بلکه بلاي جان انسان ها نيز شده است. اين موضوعي است که توجه نهادهاي متولي دولتي و خصوصي را در نورپردازي شهري و جاده اي و مشارکت همگاني در اصلاح استفاده از منابع نوري مي طلبد.