چرا ایرانی ها خشونت گرا شده اند؟

عصر تعادل - لیلا مهداد- خشونت، مساله یا بهتر است بگوییم معضلی است که تمام جوامع، هرکدام به نوعی با آن در ارتباط هستند و  هر روزه اخبار زیادی در این زمینه منتشر  می شود. گاهی این خشونت ها سهم عمده ای از دلایل مرگ های زودرس، آسیب ها و ناتوانی های اجتماعی را به خود اختصاص می دهند. شناسایی عوامل زمینه ساز  خشونت به ویژه  در قشر جوان کشور،  برای سیاست‌گذاری موثر و  برنامه‌ریزی دقیق در زمینه پیشگیری از خشونت در هر جامعه ای  ضروری است. خشونت چه در نوع فیزیکی، چه کلامی و چه انواع دیگرش  ،آسیب ها و در پی آن هزینه های اجتماعی فراوانی را به جامعه تحمیل می کند و جامعه ما هم از این هزینه ها و آسیب ها به دور نبوده است . در بروز خشونت عوامل  فردی، ارتباطی، اجتماعی، فرهنگی و .... می توانند دخیل باشند. برای بررسی بیشتر این مقوله و شناسایی علل زمینه ساز خشونت در جامعه ایرانی با مصطفی تبریزی، روانشناس صاحب نام اجتماعی به گفت و گو نشسته ایم که در ادامه می خوانید.
خبرهای حوادث و تحلیل های اجتماعی هه  حکایت از این دارند که بحران بروز خشونت در کشور ما شدت گرفته است، علل این مساله را در کجا باید جستجو کرد؟
در دنیا تحقیقات زیادی در زمینه خشونت انجام گرفته است و بیشتر این تحقیقات قابلیت تعمیم دارند، چون خشونت یک پدیده کاملا  انسانی است. اولین عامل خشونت در افراد  «یادگیری» است. به عنوان مثال زمانی که  کودک در خانواده میان پدرومادر خود خشونت را شاهد است؛ چه خشونت کلامی و چه خشونت فیزیکی طبیعتا این خشونت را فرا می گیرد و برای کودک کاملا طبیعی می شود، در زمان های ناکامی دست به خشونت بزند. این یادگیری تنها معطوف به خانواده نیست و فرزندان ما در مدرسه و جامعه در حال یادگیری هستند و اگر  در این مکان ها با انواع خشونت ها رو به رو  باشند آن را به یاد می سپارند. دیدن فیلم هایی که در آنها پرخاشگری و خشونت به تصویر کشیده می شود نیز  عاملی است برای آموختن خشونت.  عامل بعدی که می توان نام برد «افسردگی» است.  یکی از تظاهرات افراد افسرده،  خشم است  و این خشم را  به صورت رفتارهای خشونت آمیز  از خود بروز می دهند. ناکامی نیز در خشن بودن افراد تاثیر دارد. زمانی که ناکامی ها در زندگی افراد وسعت می یابد، عکس العمل افراد برای جبران ناکامی هایشان، خشونت است. این ناکامی ها می توانند ناکامی های اقتصادی باشند یعنی فشارهایی که افراد به خاطر گرانی، تورم، کمی درآمد و ... با آنها دست به گریبان هستند. ناکامی در ابراز وجود نیز نوعی از ناکامی است که عده ای را درگیر خود می کند. زمانی که کودکی در مدرسه موردتوجه قرار نمی گیرد و خانواده برای او اهمیتی قائل نیست، حس بی ارزش بودن در او رشد می کند و عاملی می شود تا او دست به اعمال خشن بزند.
در میان عوامل موثر بر یادگیری خشونت و بکار بردن آن، شما به خانواده اشاره داشتید. به نظر شما چطور می توان کاهش خشونت در جامعه  را از خانواده ها شروع کرد؟ 
همان طور که اشاره کردم اگر خانواده ای خشن باشد به طور طبیعی فرزند یا فرزندان آن خانواده نیز خشونت را یاد خواهند گرفت. از آنجایی که کودکان بیشتر وقت خود را در کانون خانواده می گذرانند و مادام شاهد رفتار والدین خود هستند به صراحت می توان گفت تاثیرپذیری آنها از خانواده  بیشتر از عوامل دیگر است. این مساله این واقعیت را برای ما روشن می سازد که در گام اول برای کاهش خشونت باید از  خانواده ها شروع کرد. اولین راهکار این است که خانواده ها آموزش ببینند؛ اگر چنانچه افراد خانواده –پدرومادر- مشکل روانی دارند در رفع آن کوشا باشند. اگر مشکلات دیگری دارند که آنها را به سوی خشونت سوق می دهد به آنها آگاهی بدهیم که با خشونت هیچ کدام از ناکامی ها تامین نمی شوند بلکه یک مشکل به دو یا چند مشکل دیگر تسری می یابد. اگر فقر دارند، اگر ناکامی روانی دارند، اگر مشکل زناشویی دارند یا هر مشکل دیگری، خشونت مشکلی را حل نمی کند. گاهی پیش می آید که  با خشونت یکی از همسران، طرف مقابل برای مدتی سکوت اختیار کند اما ضمن این سکوت هسته پرخاشگری های شدیدتر و مرموز تر تشکیل می شود؛پس خشونت هیچ وقت راه حل نیست.
توجه و تلطیف و رفع نواقص  کدام یک از ساختارهای جامعه، می تواند خشونت را کاهش  دهد؟
در مسائل اجتماعی و فرهنگی اولین کار مهم در حقیقت، آموختن مهارت های زندگی به کودکان است؛ از  همان دوران پیش دبستانی. اینکه بیاموزند اگر زمانی با ناکامی روبه رو شدند راه حل های واقع بینانه و راه حل های مفید و ممکن چه راه حل هایی هستند و چطور از آنها بهره ببرند، البته زمانی این مساله عملی خواهد شد که در مدارس ما  شاهد خشونت معلم، مدیر و معاون مدرسه نباشیم؛ متاسفانه گاهی خبرهای بدی در این زمینه به گوش می رسند و حکایت از این دارند که گاهی اولیای مدارس نیز  به  خشونت رو می آورند، بنابراین می توان گفت مساله خشونت یک مقوله فرهنگی است. در مقوله اجتماعی نیز هرقدر  ساختار اقتصادی جامعه به عدالت نزدیک باشد و مردم  کمتر  با ناکامی ها روبه رو باشند همچنین  ناکامی در استفاده از فرصت ها کمتر شود، مردم کمتر به خشونت رو می آورند. درواقع اصلاح ساختار اقتصادی و اجتماعی از الزامات کاهش یا از بین بردن خشونت هستند.
-آموزش مقوله ای است که می توان  توسط آن کارهای اساسی زیادی در همه عرصه ها انجام داد. آموزش کنترل خشونت وظیفه چه نهادی است و چطور می تواند تاثیرگذار  باشد؟
آموزش در درجه اول و به شکل رسمی به آموزش و پرورش سپرده می شود. درواقع  آنها مدت بسیار طولانی ای با کودکان در ارتباط هستند و می توانند از این فرصت کمال استفاده را ببرند و در کنار سایر آموزش ها، مهارت زندگی را به دانش آموزان، آموزش بدهند. بعد از آموزش و پرورش این رسانه های جمعی هستند که می توانند وارد مقوله آموزش شوند؛ رادیو و تلویزیون، نمازهای جمعه و ... همگی می توانند با آموزش های مفید و هدفمند نقش مهمی را در این زمینه  ایفا  کنند. این  نهادها و موسسات یقینا می توانند در زمینه آموزش خانواده ها نیز  نقش آفرینی کنند.  وسایل ارتباط جمعی می توانند با آمارگیری های دقیق، مشخص کنند مشکلات مردم جزو  چه دسته ای از مشکلات  است و براساس آنها برنامه هایی را تدارک ببینند . این رسانه ها می توانند با شناسایی رفتارهای شایع در سطح جامعه که مدام تکرار می شوند و مفید هم نیستند مشکلات را ریشه یابی کنند و با بهره گیری از متخصصان امر راهکارها را به خانواده ها آموزش بدهند. در غالب کشورها کلاس های روانشناختی متعددی وجود دارند که نحوه رهایی از خشونت را آموزش می دهند. این امکان وجود دارد که به طور طبیعی خشم بر ما مستولی شود و راهکار این نیست که آن خشم را در خودمان بریزیم  بلکه می توانیم  با روش های ساده اما تاثیرگذار  آن را بروز  بدهیم؛ فریاد زدن در یک محیط خلوت، مچاله کردن کاغذ، ساختن مجسمه و خراب کردن آن، بازی با شن و ماسه. درواقع اینها روش هایی هستند که در  بازی درمانی از آنها استفاده می شود.
-خشونت زمینه ساز جرائم است و بازتاب های زیادی دارد. آیا همه افراد در زمان خشم به یک شیوه عمل می کنند؟
خِرد فرد خشن، زمان بروز این هیجان متوقف می شود. یعنی مغز از فعالیت باز می ایستد و تنها این هیجان است که میدان داری می کند؛ این هیجان یعنی انرژی بسیار زیادی که خلاف جهت خِرد به کار می رود. در این حالت، امکان دارد فردی که هیجان بر او قالب شده وسیله ای را به سمت مخاطب خود پرتاب کند و حتی منجر  به قتل او شود یا مرتکب جرائم دیگری با سلاح های سرد و گرم  شود. در اکثر جوامع، جرائمی را که شاهدیم ریشه در خشونت دارند.  درواقع این مساله قابل انکار نیست یعنی به قدری بدیهی است که صحبت کردن درباره آن کار بیهوده ای است. متاسفانه بسیاری از خشونت ها منجر به جرح و قتل می شوند. در خیلی از مواقع نیز با اینکه جرح و قتلی صورت نمی گیرد اما خشونت فرد سبب می شود ساختار روانی طرف مقابلش  خُرد شود، بنابراین طرف مقابل نیز درصدد مقابله برمی آید و دست به رفتارهای متفاوت می زند؛ اگر توانایی و قدرت بدنی اش را داشته باشد عکس العمل او خشونت خواهد بود و اگر فاقد این توانایی باشد با درون ریزی و سایر مکانیسم ها با مساله برخورد خواهد کرد؛ زمانی که فردی مورد خشونت قرار می گیرد، عزت نفسش را سقوط کرده، می یابد. در این گونه مواقع فرد احساس می کند مورد تجاوز و ظلم قرار گرفته است و  برای خود این حق را قائل است که در مقابل طرف مقابل  خشونتش را بروز دهد حتی در مواقعی که طرف مقابل در دسترس نیست، فرد این خشونت را به فرزندان، همکاران یا هر فردی که طی روز با آنها معاشرت دارد، انتقال می دهد.
-آیا می توان گفت میزان خشونت در میان نسل ها متفاوت است و هر نسل نسبت به نسل قبل خود خشونت بیشتر یا کمتری دارد؟
تحقیق یا آماری را که این ادعا را دقیقا ثابت کند که تفاوت معناداری  بین میزان خشونت دهه های مختلف وجود دارد، من ندیده ام. اما با یک نظر اجمالی می توان استنباط کرد که هرقدر جمعیت جامعه، پیچیده شود، روابط اجتماعی  گسترده تر و فرمول بندی تر می شود و  این  افزایش جمعیت همان طور که در تمام دنیا مرسوم است با بالا رفتن توقعات  همراه است و در جوامعی که در مقابل این توقعات عدم امکانات اقتصادی و تربیتی را داشته باشیم  قاعدتا می توان پیش بینی کرد هر نسلی نسبت به  نسل  قبل خود خشونت بیشتری خواهد داشت.
-امروزه گوشی های موبایل هوشمند و لپ تاپ در دسترس  بیشتر جوانان و حتی نوجوانان است. آیا می توان گفت استفاده بیش از حد این وسایل توسط این قشر از جامعه بر میزان خشونت افراد خصوصا نوجوانان و جوانان تاثیرگذار هستند؟
نمی توان به طور صددرصد گفت که استفاده از این وسایل مضر هستند چون امروزه جوانان به وسیله همین  وسایل محدودیت های  محیطی را  درهم می شکنند و  می توانند با کل دنیا در ارتباط باشند و با آنها تعامل کنند. اما نکته ای که نباید از نظر دور نگه داشت این است که جوان یا نوجوان چه مقدار از وقت خود را  صرف بهره بردن از این وسایل می کند. بیش از یک ساعت وقت گذاشتن برای این وسایل جوانان را از  ارتباطات اجتماعی، تحرکات بدنی، بازی ها و سرگرمی ها محروم می کند و می تواند تاثیر بسیار بدی روی آنها بگذارد که می توان به درون گرایی و عدم مراوده با همسالان و خانواده که خود اینها زمینه ساز مسائل دیگر هستند، اشاره کرد. درواقع نمی توان گفت این وسایل به خودی خود مضر هستند بلکه نحوه استفاده و محتوایی که جوان یا نوجوان از آن بهره می برد تاثیرگذار است؛ اگر محتوا حاوی صلح، دوستی و زندگی مسالمت آمیز باشد فرد آنها را می آموزد یا بالعکس اگر محتوای خشونت و پرخاشگری باشد، پرخاشگری آموزه فرد می شود.