نگاهی به تاریخ ایران هستهای
تاریخ انتشار
پنجشنبه ۲۰ فروردين ۱۳۹۴ ساعت ۱۸:۳۹
فعالیت های هسته ای ایران قبل از انقلاب اسلامی
در این دوره فعالیت های هسته ای ایران و همکاری هسته ای این کشور را با آمریکا ، کانادا ، فرانسه و آلمان بررسی می نماییم.
۱- دوره شکل گیری و آغاز همکاری ایران و آمریکا
اولین قدم جدی در زمینه استفاده از علوم و فناوری هسته ای در ایران در سال ۱۳۳۵ ه.ش(۱۹۵۶ م) برداشته شد، و موافقتنامه همکاری بین ایران و آمریکا راجع به استفاده غیر نظامی از انرژی اتمی امضاء گردید.[۱] در این سال(۱۳۳۵ ه.ش) دانشگاه تهران، مرکزی را تحت عنوان مرکز اتمی دانشگاه تهران برای آموزش و پژوهش هسته ای در کشور پایه گذاری نمود و توافقنامه ای میان علی امینی سفیر وقت ایران در آمریکا و معاون وزارت امور خارجه این کشور به امضا رسید. این موضوع سه سال بعد از طرح آیزونهاور، رئیس جمهور وقت آمریکا در سال ۱۳۳۲ ه.ش (۱۹۵۳ م) تحت عنوان «اتم برای صلح» [۲]، بود[۳].مرکز مذکور در کنار تلاش خود برای شناساندن اتم و انرژی اتمی، نمایشگاهی تحت همین عنوان یعنی اتم برای صلح دایر نمود که تا حدودی برداشت مردم را نسبت به انرژی هسته ای که آن را معادل ویرانی و جنگ قلمداد می کردند تصحیح نماید.چندی بعد در سال ۱۳۳۷ه.ش (۱۹۵۸م) به پیشنهاد دانشگاه تهران، ساخت یک راکتور اتمی در دستور کار هیئت دولت قرار گرفت. در همین راستا رئیس جمهور آمریکا جهت تبلیغ طرح خود (اتم برای صلح) یک راکتور اتمی به ایران هدیه کرد.براساس موافقتنامه همکاری هسته ای میان ایران و آمریکا قرار بر این بود که طرفین اطلاعات مربوط به امور زیر را مبادله کنند:
- طرح، ساختمان ، کارکردن راکتورهای تحقیقاتی و به کار بردن آنها به شکل و مسائل تحقیقاتی مهندسی.
- مسائل بهداشتی و استحفاظی مربوط به کارکردن و استفاده از راکتورهای تحقیقاتی.
- استفاده از ایزوتوپ های[۴] رادیو اکتیو در تحقیقات فیزیکی، زیست شناسی، کشاورزی و صنعتی.
طبق این موافقت نامه ، کمیسیون انرژی اتمی آمریکا موافقت کرد که اورنیومی را که دارای مقدار زیاد ایزوتوپ ۲۳۵U است به هر مقدار که در به کار انداختن راکتور تحقیقاتی لازم است به دولت ایران واگذار کند. همچنین مواد مورد لزوم ساختمان و کارکردن راکتورهای تحقیقاتی در ایران را چنانچه در دسترس داشته باشد و تهیه آن در بازار مسیر نباشد، به دولت ایران واگذار کند.علاوه بر انعقاد موافقتنامه همکاریهای هسته ای ایران و آمریکا در سال ۱۳۳۵ ه.ش (۱۹۵۶ م) ،کانادا نیز در زمره کشورهای همکاری کننده با ایران در زمینه فعالیت های هسته ای بود. دو کشور ایران و کانادا در سال ۱۳۵۰ ه.ش (۱۹۷۱م) موافقتنامه همکاری صلح جویانه هسته ای را امضا نمودند . این همکاری شامل موارد زیر بود:
- پژوهش و توسعه
- بهداشت و ایمنی
- به کار بردن تجهیزات، تاسیسات ، مواد هسته ای
- در اختیار گذاردن مواد ، مواد هسته ای ، تجهیزات وتاسیسات
- انتقال حقوق مربوط به اختراعات و اکتشافات ثبت شده
- دسترسی آزاد به تجهیزات و تاسیسات و استفاده از آنها که هر چند یک بار ممکن است ترتیب داده شود.
- تامین کمک های فنی و خدمات
- امکان بازدید دانشمندان یک کشور از کشور دیگر که می تواند هر چند وقت یکبار ترتیب داده شود.
۲- تاسیس سازمان انرژی اتمی در ایران
در سال ۱۳۵۳ ه.ش (۱۹۷۴م) سازمان انرژی اتمی ایران تاسیس شد و مرکز تحقیقات اتمی دانشگاه تهران[۵]تحت نظارت این سازمان قرار گرفت. [۶]هدف از تاسیس این نهاد منظم ساختن برنامه هسته ای کشور بود. بر اساس ماده سه قانون سازمان انرژی اتمی ایران وظایف سازمان عبارت بود از:
- توسعه و گسترش علوم و فنون اتمی درکشور و ایجاد زیر بنای علمی و فنی لازم برای استفاده از علوم و فنون اتمی در برنامه توسعه و تحول کشور.
- انجام مطالعات و تحقیقات لازم در زمینه های مربوط به علوم و فنون اتمی
- تلاش در کاربرد علوم و فنون اتمی در صنایع، کشاورزی و خدمات.
- ایجاد خدمات فنی مورد نیاز کشور در زمینه علوم و فنون اتمی
- انجام بررسیها و عملیات اکتشافی برای تعیین منابع و مواد اولیه اتمی از قبیل سوخت اتمی و مواد رادیواکتیو و بهره برداری از این منابع از طریق استخراج و استفاده از مواد مزبور در صنایع، نیروگاهها ، کارخانه ها و تاسیسات مختلف اتمی کشور.
- ایجاد نیروگاه های اتمی وبهره برداری از آنها برای کمک به تامین نیروی برق مورد نیاز کشور.
- ایجاد تاسیسات شیرین کردن آب شور وبهره برداری از آنها برای کمک به تامین آب مورد نیاز کشور.
- تولید و توزیع رادیو ایزوتوپ ها وسایر مواد و تجهیزات مورد نیاز برای کاربرد علوم و فنون اتمی کشور.
- ایجاد هماهنگی و نظارت بر امور مربوط به علوم و فنون اتمی در کشور که به وسیله سایر موسسات اعم از دولتی یا غیر دولتی انجام می شود و تنظیم مقررات، ضوابط و آئین نامه های مربوطه و پیشنهاد آن به مراجع ذیصلاح قانونی برای تصویب.
- انجام تحقیقات مربوط به استفاده از منابع انرژی موجود در طبیعت که مورد بهره برداری قرار نگرفته اند و سعی در استفاده از تجربیات سایر کشورها در این زمینه از طریق ایجاد ارتباط لازم.[۷]دوره شکل گیری فعالیت های هسته ای ایران شامل همکاریهای هسته ای با کشور آمریکا و در حد بسیار پایین تری با کانادا بود. نکته قابل بیان این است که انجام همه این فعالیت ها و تشکیل مراکز مذکور تحت حمایت مستقیم آمریکا بود و ارائه تجهیزات اصلی آن از طرف این دولت صورت می گرفت.
۳- همکاری میان ایران وفرانسه
همکاری وسیع ایران با فرانسه در زمینه علوم و تکنولوژی هسته ای به سال ۱۳۵۳ ه.ش (۱۹۷۴م) همزمان با تاسیس سازمان انرژی اتمی ایران بر می گردد. با سفر شاه و دکتر اعتماد (اولین رئیس سازمان انرژی اتمی ایران ) به فرانسه که متعاقب انتخاب ژیسکار دستن در سال ۱۳۵۳ ه.ش (۱۹۷۴م) به ریاست جمهوری صورت گرفت، شالوده همکاریهای هسته ای بین دو کشور ریخته شد. در همین سال وزرای خارجه دو کشور موفقتنامه همکاری علمی، فنی و صنعتی برای استفاده صلح جویانه از انرژی هسته ای را به امضا رساندند. این موافقتنامه جامع و فراگیر که در بر گیرنده همکاری هسته ای ۱۵ ساله بین دو کشور بود، به موافقت نامه مادر در زمینه همکاری های هسته ای مشهور شد. همکاری های هسته ای ایران و فرانسه شامل سه زمینه عمده می شد:
- همکاری ایران و فرانسه در زمینه سوخت هسته ای و غنی سازی اورانیوم.
- ساخت مرکز تحقیقات و توسعه هسته ای در اصفهان
- ساخت نیروگاه به منظور تولیدبرق هسته ای به میزان ۵۰۰۰ مگاوات در ایران.
فرانسه موافقت کرد که دو نیروگاه هسته ای ۹۰۰ مگاواتی به مبلغ دو میلیارد دلار برای ایران بسازد. قرار بود این نیروگاه ها در دارخوین، بر کرانه کارون نزدیک اهواز ساخته شود.[۸]
۴- همکاری بین ایران و آلمان
در تاریخ ۹ تیر ۱۳۵۴ ه.ش (۳۰ ژوئن ۱۹۷۵م) موافقتنامه همکاری در زمینه پژوهش و توسعه تکنولوژی بین دولت ایران و دولت جمهوری فدرال آلمان و به دنبال آن موفقتنامه همکاری در زمینه توسعه دانش فنی ، تحقیقات هسته ای و بهره گیری صلح آمیز از انرژی هسته ای در سال ۱۳۵۵ ه.ش (۱۹۷۶م) بین سازمان انرژی اتمی ایران و وزارت تکنولوژی و تحقیقات آلمان غربی امضاء گردید. در این موافقتنامه طرفین متعهد شدند که در زمینه استفاده صلح جویانه از انرژی هسته ای همکاری نموده و حیطه این همکاریها را به موارد زیر گسترش دهند:
- تحقیق و توسعه علمی و تکنولوژی
- برنامه ریزی ، ساختمان و اداره نیروگاه های هسته ای و سایر تاسیسات هسته ای و تحقیقاتی
- آموزش و کارآموزی کارکنان علمی و فنی
- تکنولوژی نیروی هسته ای
- امنیت و حفاظت تاسیسات هسته ای و جلوگیری از تشعشعات
- سوخت اتمی
- به کار گرفتن انرژی هسته ای برای مقاصدی علاوه بر تولید برق.
در سال ۱۳۵۵ ه.ش (۱۹۷۶م) نیز دو قرار داد با شرکت آلمانی کرافت ورک یونیون[۹] امضا شد.یکی برای طراحی، ساخت، نصب و راه اندازی دو واحد نیروگاهی ۱۳۰۰ مگاواتی آب سبک در بوشهر و دیگری برای تامین سوخت هسته ای این نیروگاه ها. این شرکت آلمانی بر مبنای قرار دادهای دوگانه متعهد شد تا علاوه بر ساخت نیروگاه های بوشهر، تحویل سوخت اولیه، و سوخت گذاریهای مجدد برای ۳۰ سال را تضمین کند. همچنین قرار داد اولیه ساخت دو واحد نیروگاهی هر یک به قدرت ۱۲۹۰ مگاوات در اصفهان و دو واحد نیروگاهی دیگر هر یک به قدرت ۱۲۹۰ مگاوات در ساوه نیز با این شرکت آلمانی امضا گردید. در زمینه آموزش هسته ای نیز قرار داد همکاری آموزشی با مرکز تحقیقات اتمی کالرسروهه آلمان در سال ۱۳۵۶ ه.ش (۱۹۷۷م) منعقد گردید در چارچوب این قرار داد تعدادی کارآموز از طرف سازمان انرژی اتمی برای گذراندن دوره های یک تا دو ساله به این مرکز اعزام شدند.[۱۰]
۵- همکاری با دیگر کشورها:
همکاری با انگلستان نیز بیشتر در زمینه برخی از فرآیندهای چرخه سوخت هسته ای بود . قرار دادهای مربوطه طی سالهای ۱۳۵۴ ه.ش (۱۹۷۵م) تا ۱۳۵۶ ه.ش (۱۹۷۷م) در زمینه خرید اورانیوم و تبدیل اورانیوم با شرکت های مختلف انگلستان امضا گردید. در سال ۱۳۵۶ ه.ش (۱۹۷۷م) نیز یک موافقتنامه همکاری هسته ای بین ایران و هند امضا گردید که بیشتر جنبه آموزشی و تبادل اطلاعات داشت. در همین زمان ایران و آمریکا نسبت به ایجاد یک کمیسیون مشترک با نیت تقویت همکاری در زمینه علوم هسته ای به خصوص تولید انرژی هسته ای توافق نمودند و قرار دادی امضا شد که بر مبنای آن مقرر شد دولت آمریکا سوخت غنی شده برای راکتورهای هسته ای را که قرار بود از جانب آمریکا برای ایران ساخته شود فراهم نماید. همچنین ایران موافقت نمود که بر مبنای امضا پیمان بین المللی عدم گسترش سلاح های هسته ای NPT [۱۱] در سال ۱۳۴۷ ه.ش (۱۹۶۸ م) و تایید آن در سال ۱۳۴۸ ه.ش (۱۹۷۰ م) به سمت ساخت و یا توسعه سلاح های هسته ای نرود.[۱۲]
۶- ساخت نیروگاه اتمی
اصلی ترین و پرهزینه ترین هدف هسته ای در قبل از انقلاب اسلامی، ایجاد نیروگاه های اتمی بود. موسسه تحقیقاتی استانفورد که یک موسسه آمریکایی بود، در این دوره مطالعه ای را انجام داد که بر اساس آن ایران تا سال ۱۹۹۵ م به بیست هزار مگاوات برق هسته ای نیاز دارد.[۱۳] ایران در سال ۱۹۷۴م، قرار دادی با موسسه استانفورد منعقد کرد که طی آن این موسسه وابسته به دانشگاه استانفورد، مجری تحقیق و ارائه چشم اندازی میان مدت در ابعاد اجتماعی، اقتصادی و صنعتی برای توسعه ایران شد. این موسسه نهایتاً پیشرفت صنعتی و اقتصادی ایران را متکی به تولید ۲۰ هزار مگاوات برق تا سال ۱۹۹۵ م و راه اساسی تولید این مقدار برق را از طریق تاسیس نیروگاه های هسته ای در ایران قلمداد کرد. در نتیجه، ایران مذاکراتی را برای ایجاد نیروگاه های اتمی با برخی از شرکتهای خارجی انجام داد که نتیجه آن امضای قرار داد برای ساخت نیروگاه هایی بود که به صورت مختصر به آنها اشاره می شود.
- نیروگاه اتمی بوشهر
در سال ۱۳۵۵ ه.ش(۱۹۷۶م) دو قرار داد یکی برای طراحی، ساخت، نصب و راه اندازی دو واحد نیروگاهی ۱۳۰۰ مگاواتی از نوع آب سبک در ۱۸ کیلومتری شهر بوشهر و دیگری برای تامین سوخت هسته ای این نیروگاه ها امضا شد. شرکت کرافت ورک یونیون به عنوان طرف اصلی سازمان انرژی اتمی بر مبنای این قرار داد متعهد شد تا علاوه بر ساخت نیروگاه های بوشهر، تحویل سوخت اولیه و سوخت گذاریهای مجدد برای ۳۰ سال آینده را نیز تضمین کند. بر این مبنا پیمانکار بلافاصله اجرای موضوع قرار داد را در دستور کار خود قرار داد. بر مبنای گزارش های موجود تا آستانه پیروزی انقلاب اسلامی حدود ۸۰ درصد از عملیات ساختمانی و ۶۵ درصد از عملیات الکترومکانیکی واحد یک به پایان رسیده بود.[۱۴]
- نیروگاه اتمی کارون (دارخوین)
در سال ۱۳۵۳ ه.ش(۱۹۷۴م) توافقنامه ای بین سازمان انرژی اتمی ایران و شرکت فرانسوی فراماتوم به امضا رسید که ساخت دو راکتور اتمی با توان تقریبی ۹۵۰ مگاوات در هر راکتور را در دارخوین اهواز تضمین می کرد. این قرار داد تاپایان تابستان ۱۳۵۷ به صورت عادی در حال اجرا و پیشرفت بود که از مهر همان سال به دلیل تحولات مربوط به انقلاب اسلامی محل اختلاف شد و در نهایت در خرداد ۱۳۵۸ ه.ش (۱۹۷۹م) از طرف کنسرسیوم فرانسوی فسخ گردید.[۱۵]
- نیروگاه اتمی اصفهان
موافقتنامه ساخت این دو واحد نیروگاهی هر یک با قدرت ۱۲۹۰ مگاوات با شرکت آلمانی کرافت ورک یونیون در سال ۱۳۵۵ ه.ش (۱۹۷۶م) به امضا رسید اما به سرانجام نرسید.
- نیروگاه اتمی ساوه
قرار داد ساخت این دو واحد نیروگاهی نیز هر یک به قدرت حدود ۱۲۹۰ مگاوات با شرکت کرافت و رک یونیون آلمان در سال ۱۳۵۵ ه.ش (۱۹۷۶م) امضا شده بود. ظرفیت کل نیروگاه های مذکور بیش از ۹۶۰۰ مگا وات بود و جدا از آنها، مذاکرات مختلفی در مورد ساخت بقیه نیروگاه های اتمی در حال انجام بود.[۱۶]
فعالیت های هسته ای ایران بعد از انقلاب
با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۹۷۹ میلادی برنامه هسته ای ایران یک توقف داشت و حکومت جدید، تمایل رژیم پهلوی را برای ادامه این برنامه و پیگیری اهداف از پیش تعیین شده از خود نشان نداد.[۱۷] تا وقوع انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷ ه.ش (فوریه ۱۹۷۹ م) عملیات ساخت راکتور شماره یک بوشهر به میزان ۸۰ درصد و عملیات فنی نیز ۶۵ درصد پیشرفت فیزیکی داشت، اما با پیروزی انقلاب اسلامی، دولت
ایران عملیات ساخت نیروگاه بوشهر را متوقف ساخت و بسیاری از برنامه های هسته ای دیگر نیز به تعطیلی کشانده شد.همچنین آغاز جنگ ایران و عراق فعالیت های هسته ای ایران را علی رغم دهه قبل ازآن که سیری سعودی طی می کرد و توجه خاصی به آن مبذول می شد، در ابتدا دچار رکود کرد و بسیاری از طرح های هسته ای متوقف شدند و به موازات عواملی چون حملات نظامی، تحریم اقتصادی و صنعتی و تصمیمات غیر کارشناسی سیر نزولی فعالیت های هسته ای ایران تشدید شد. اما در سال ۱۳۶۱ ه.ش (۱۹۸۲م) مسئله نیاز به فناوری پیشرفته هسته ای و محدودیت هایی که کشورهای غربی برای جلوگیری از انتقال این فناوری به کشورهای جهان سوم پیش می آوردند باعث شد که این فناوری مجدداً مورد توجه مقامات ایرانی قرار بگیرد. بنابراین موافقت شد که سازمان انرژی اتمی ایران در سال ۱۳۶۱ ه.ش(۱۹۸۲م) وظایف قانونی خود را مستقلاً بر اساس قانون سازمان، تحت نظارت نخست وزیری وقت انجام دهد (پس از تغییر قانون اساسی این سازمان مستقیماً زیر نظر رئیس جمهور و رئیس سازمان که همزمان معاون رئیس جمهور نیز می باشد قرار گرفت) لذا در عمل عمده فعالیت های اجرایی و تحقیقاتی مربوطه از سال ۱۳۶۱ ه.ش (۱۹۸۲م) مجدداً آغاز و به تدریج جو منفی داخلی در مورد فعالیت های هسته ای کشور مرتفع شد و نگرش به صنعت هسته ای تا حدودی با واقع بینی همراه گردید و برای نخستین بار برنامه های منسجمی برای انتقال فناوری و توسعه کاربردهای هسته ای در کشور تهیه و به تصویب رسید.[۱۸]با این حال فعالیت های هسته ای ایران که عمدتاً مربوط به دو نیروگاه در حال ساخت توسط آلمانیها و فرانسه بود تا سال ۱۳۶۴ ه.ش (۱۹۷۵م) معلق ماند. زیرا با اوج گیری جنگ ایران و عراق و اولویت بسیج کلیه امکانات کشور در راه دفاع از ایران و حملات هوایی رژیم عراق به این تاسیسات باعث شد که تلاش های ایران برای تکمیل آن با خسارات و عقب ماندگی های عمده ای مواجه شود.در این دوران، علیرغم این چالشها جمهوری اسلامی ایران برای خروج از بن بست و دستیابی به فناوری چرخه سوخت هسته ای و غنی سازی اورانیوم، کشورهای مختلفی را به همکاری طلبید . روسیه، چین ، آرژانتین ، کانادا، اتریش، مولدوای، فرانسه، آلمان، اوکراین ، کره شمالی، اسپانیا، جمهوری چک، آفریقای جنوبی، پاکستان و لهستان از جمله کشورهایی بودند که ایران به منظور وارد کردن فناوری هسته ای و تجهیزات مورد نیاز در این خصوص، وارد گفتگو و رایزنی با آنها شد که در زیر به مهمترین آنها اشاره می شود.
در این دوره فعالیت های هسته ای ایران و همکاری هسته ای این کشور را با آمریکا ، کانادا ، فرانسه و آلمان بررسی می نماییم.
۱- دوره شکل گیری و آغاز همکاری ایران و آمریکا
اولین قدم جدی در زمینه استفاده از علوم و فناوری هسته ای در ایران در سال ۱۳۳۵ ه.ش(۱۹۵۶ م) برداشته شد، و موافقتنامه همکاری بین ایران و آمریکا راجع به استفاده غیر نظامی از انرژی اتمی امضاء گردید.[۱] در این سال(۱۳۳۵ ه.ش) دانشگاه تهران، مرکزی را تحت عنوان مرکز اتمی دانشگاه تهران برای آموزش و پژوهش هسته ای در کشور پایه گذاری نمود و توافقنامه ای میان علی امینی سفیر وقت ایران در آمریکا و معاون وزارت امور خارجه این کشور به امضا رسید. این موضوع سه سال بعد از طرح آیزونهاور، رئیس جمهور وقت آمریکا در سال ۱۳۳۲ ه.ش (۱۹۵۳ م) تحت عنوان «اتم برای صلح» [۲]، بود[۳].مرکز مذکور در کنار تلاش خود برای شناساندن اتم و انرژی اتمی، نمایشگاهی تحت همین عنوان یعنی اتم برای صلح دایر نمود که تا حدودی برداشت مردم را نسبت به انرژی هسته ای که آن را معادل ویرانی و جنگ قلمداد می کردند تصحیح نماید.چندی بعد در سال ۱۳۳۷ه.ش (۱۹۵۸م) به پیشنهاد دانشگاه تهران، ساخت یک راکتور اتمی در دستور کار هیئت دولت قرار گرفت. در همین راستا رئیس جمهور آمریکا جهت تبلیغ طرح خود (اتم برای صلح) یک راکتور اتمی به ایران هدیه کرد.براساس موافقتنامه همکاری هسته ای میان ایران و آمریکا قرار بر این بود که طرفین اطلاعات مربوط به امور زیر را مبادله کنند:
- طرح، ساختمان ، کارکردن راکتورهای تحقیقاتی و به کار بردن آنها به شکل و مسائل تحقیقاتی مهندسی.
- مسائل بهداشتی و استحفاظی مربوط به کارکردن و استفاده از راکتورهای تحقیقاتی.
- استفاده از ایزوتوپ های[۴] رادیو اکتیو در تحقیقات فیزیکی، زیست شناسی، کشاورزی و صنعتی.
طبق این موافقت نامه ، کمیسیون انرژی اتمی آمریکا موافقت کرد که اورنیومی را که دارای مقدار زیاد ایزوتوپ ۲۳۵U است به هر مقدار که در به کار انداختن راکتور تحقیقاتی لازم است به دولت ایران واگذار کند. همچنین مواد مورد لزوم ساختمان و کارکردن راکتورهای تحقیقاتی در ایران را چنانچه در دسترس داشته باشد و تهیه آن در بازار مسیر نباشد، به دولت ایران واگذار کند.علاوه بر انعقاد موافقتنامه همکاریهای هسته ای ایران و آمریکا در سال ۱۳۳۵ ه.ش (۱۹۵۶ م) ،کانادا نیز در زمره کشورهای همکاری کننده با ایران در زمینه فعالیت های هسته ای بود. دو کشور ایران و کانادا در سال ۱۳۵۰ ه.ش (۱۹۷۱م) موافقتنامه همکاری صلح جویانه هسته ای را امضا نمودند . این همکاری شامل موارد زیر بود:
- پژوهش و توسعه
- بهداشت و ایمنی
- به کار بردن تجهیزات، تاسیسات ، مواد هسته ای
- در اختیار گذاردن مواد ، مواد هسته ای ، تجهیزات وتاسیسات
- انتقال حقوق مربوط به اختراعات و اکتشافات ثبت شده
- دسترسی آزاد به تجهیزات و تاسیسات و استفاده از آنها که هر چند یک بار ممکن است ترتیب داده شود.
- تامین کمک های فنی و خدمات
- امکان بازدید دانشمندان یک کشور از کشور دیگر که می تواند هر چند وقت یکبار ترتیب داده شود.
۲- تاسیس سازمان انرژی اتمی در ایران
در سال ۱۳۵۳ ه.ش (۱۹۷۴م) سازمان انرژی اتمی ایران تاسیس شد و مرکز تحقیقات اتمی دانشگاه تهران[۵]تحت نظارت این سازمان قرار گرفت. [۶]هدف از تاسیس این نهاد منظم ساختن برنامه هسته ای کشور بود. بر اساس ماده سه قانون سازمان انرژی اتمی ایران وظایف سازمان عبارت بود از:
- توسعه و گسترش علوم و فنون اتمی درکشور و ایجاد زیر بنای علمی و فنی لازم برای استفاده از علوم و فنون اتمی در برنامه توسعه و تحول کشور.
- انجام مطالعات و تحقیقات لازم در زمینه های مربوط به علوم و فنون اتمی
- تلاش در کاربرد علوم و فنون اتمی در صنایع، کشاورزی و خدمات.
- ایجاد خدمات فنی مورد نیاز کشور در زمینه علوم و فنون اتمی
- انجام بررسیها و عملیات اکتشافی برای تعیین منابع و مواد اولیه اتمی از قبیل سوخت اتمی و مواد رادیواکتیو و بهره برداری از این منابع از طریق استخراج و استفاده از مواد مزبور در صنایع، نیروگاهها ، کارخانه ها و تاسیسات مختلف اتمی کشور.
- ایجاد نیروگاه های اتمی وبهره برداری از آنها برای کمک به تامین نیروی برق مورد نیاز کشور.
- ایجاد تاسیسات شیرین کردن آب شور وبهره برداری از آنها برای کمک به تامین آب مورد نیاز کشور.
- تولید و توزیع رادیو ایزوتوپ ها وسایر مواد و تجهیزات مورد نیاز برای کاربرد علوم و فنون اتمی کشور.
- ایجاد هماهنگی و نظارت بر امور مربوط به علوم و فنون اتمی در کشور که به وسیله سایر موسسات اعم از دولتی یا غیر دولتی انجام می شود و تنظیم مقررات، ضوابط و آئین نامه های مربوطه و پیشنهاد آن به مراجع ذیصلاح قانونی برای تصویب.
- انجام تحقیقات مربوط به استفاده از منابع انرژی موجود در طبیعت که مورد بهره برداری قرار نگرفته اند و سعی در استفاده از تجربیات سایر کشورها در این زمینه از طریق ایجاد ارتباط لازم.[۷]دوره شکل گیری فعالیت های هسته ای ایران شامل همکاریهای هسته ای با کشور آمریکا و در حد بسیار پایین تری با کانادا بود. نکته قابل بیان این است که انجام همه این فعالیت ها و تشکیل مراکز مذکور تحت حمایت مستقیم آمریکا بود و ارائه تجهیزات اصلی آن از طرف این دولت صورت می گرفت.
۳- همکاری میان ایران وفرانسه
همکاری وسیع ایران با فرانسه در زمینه علوم و تکنولوژی هسته ای به سال ۱۳۵۳ ه.ش (۱۹۷۴م) همزمان با تاسیس سازمان انرژی اتمی ایران بر می گردد. با سفر شاه و دکتر اعتماد (اولین رئیس سازمان انرژی اتمی ایران ) به فرانسه که متعاقب انتخاب ژیسکار دستن در سال ۱۳۵۳ ه.ش (۱۹۷۴م) به ریاست جمهوری صورت گرفت، شالوده همکاریهای هسته ای بین دو کشور ریخته شد. در همین سال وزرای خارجه دو کشور موفقتنامه همکاری علمی، فنی و صنعتی برای استفاده صلح جویانه از انرژی هسته ای را به امضا رساندند. این موافقتنامه جامع و فراگیر که در بر گیرنده همکاری هسته ای ۱۵ ساله بین دو کشور بود، به موافقت نامه مادر در زمینه همکاری های هسته ای مشهور شد. همکاری های هسته ای ایران و فرانسه شامل سه زمینه عمده می شد:
- همکاری ایران و فرانسه در زمینه سوخت هسته ای و غنی سازی اورانیوم.
- ساخت مرکز تحقیقات و توسعه هسته ای در اصفهان
- ساخت نیروگاه به منظور تولیدبرق هسته ای به میزان ۵۰۰۰ مگاوات در ایران.
فرانسه موافقت کرد که دو نیروگاه هسته ای ۹۰۰ مگاواتی به مبلغ دو میلیارد دلار برای ایران بسازد. قرار بود این نیروگاه ها در دارخوین، بر کرانه کارون نزدیک اهواز ساخته شود.[۸]
۴- همکاری بین ایران و آلمان
در تاریخ ۹ تیر ۱۳۵۴ ه.ش (۳۰ ژوئن ۱۹۷۵م) موافقتنامه همکاری در زمینه پژوهش و توسعه تکنولوژی بین دولت ایران و دولت جمهوری فدرال آلمان و به دنبال آن موفقتنامه همکاری در زمینه توسعه دانش فنی ، تحقیقات هسته ای و بهره گیری صلح آمیز از انرژی هسته ای در سال ۱۳۵۵ ه.ش (۱۹۷۶م) بین سازمان انرژی اتمی ایران و وزارت تکنولوژی و تحقیقات آلمان غربی امضاء گردید. در این موافقتنامه طرفین متعهد شدند که در زمینه استفاده صلح جویانه از انرژی هسته ای همکاری نموده و حیطه این همکاریها را به موارد زیر گسترش دهند:
- تحقیق و توسعه علمی و تکنولوژی
- برنامه ریزی ، ساختمان و اداره نیروگاه های هسته ای و سایر تاسیسات هسته ای و تحقیقاتی
- آموزش و کارآموزی کارکنان علمی و فنی
- تکنولوژی نیروی هسته ای
- امنیت و حفاظت تاسیسات هسته ای و جلوگیری از تشعشعات
- سوخت اتمی
- به کار گرفتن انرژی هسته ای برای مقاصدی علاوه بر تولید برق.
در سال ۱۳۵۵ ه.ش (۱۹۷۶م) نیز دو قرار داد با شرکت آلمانی کرافت ورک یونیون[۹] امضا شد.یکی برای طراحی، ساخت، نصب و راه اندازی دو واحد نیروگاهی ۱۳۰۰ مگاواتی آب سبک در بوشهر و دیگری برای تامین سوخت هسته ای این نیروگاه ها. این شرکت آلمانی بر مبنای قرار دادهای دوگانه متعهد شد تا علاوه بر ساخت نیروگاه های بوشهر، تحویل سوخت اولیه، و سوخت گذاریهای مجدد برای ۳۰ سال را تضمین کند. همچنین قرار داد اولیه ساخت دو واحد نیروگاهی هر یک به قدرت ۱۲۹۰ مگاوات در اصفهان و دو واحد نیروگاهی دیگر هر یک به قدرت ۱۲۹۰ مگاوات در ساوه نیز با این شرکت آلمانی امضا گردید. در زمینه آموزش هسته ای نیز قرار داد همکاری آموزشی با مرکز تحقیقات اتمی کالرسروهه آلمان در سال ۱۳۵۶ ه.ش (۱۹۷۷م) منعقد گردید در چارچوب این قرار داد تعدادی کارآموز از طرف سازمان انرژی اتمی برای گذراندن دوره های یک تا دو ساله به این مرکز اعزام شدند.[۱۰]
۵- همکاری با دیگر کشورها:
همکاری با انگلستان نیز بیشتر در زمینه برخی از فرآیندهای چرخه سوخت هسته ای بود . قرار دادهای مربوطه طی سالهای ۱۳۵۴ ه.ش (۱۹۷۵م) تا ۱۳۵۶ ه.ش (۱۹۷۷م) در زمینه خرید اورانیوم و تبدیل اورانیوم با شرکت های مختلف انگلستان امضا گردید. در سال ۱۳۵۶ ه.ش (۱۹۷۷م) نیز یک موافقتنامه همکاری هسته ای بین ایران و هند امضا گردید که بیشتر جنبه آموزشی و تبادل اطلاعات داشت. در همین زمان ایران و آمریکا نسبت به ایجاد یک کمیسیون مشترک با نیت تقویت همکاری در زمینه علوم هسته ای به خصوص تولید انرژی هسته ای توافق نمودند و قرار دادی امضا شد که بر مبنای آن مقرر شد دولت آمریکا سوخت غنی شده برای راکتورهای هسته ای را که قرار بود از جانب آمریکا برای ایران ساخته شود فراهم نماید. همچنین ایران موافقت نمود که بر مبنای امضا پیمان بین المللی عدم گسترش سلاح های هسته ای NPT [۱۱] در سال ۱۳۴۷ ه.ش (۱۹۶۸ م) و تایید آن در سال ۱۳۴۸ ه.ش (۱۹۷۰ م) به سمت ساخت و یا توسعه سلاح های هسته ای نرود.[۱۲]
۶- ساخت نیروگاه اتمی
اصلی ترین و پرهزینه ترین هدف هسته ای در قبل از انقلاب اسلامی، ایجاد نیروگاه های اتمی بود. موسسه تحقیقاتی استانفورد که یک موسسه آمریکایی بود، در این دوره مطالعه ای را انجام داد که بر اساس آن ایران تا سال ۱۹۹۵ م به بیست هزار مگاوات برق هسته ای نیاز دارد.[۱۳] ایران در سال ۱۹۷۴م، قرار دادی با موسسه استانفورد منعقد کرد که طی آن این موسسه وابسته به دانشگاه استانفورد، مجری تحقیق و ارائه چشم اندازی میان مدت در ابعاد اجتماعی، اقتصادی و صنعتی برای توسعه ایران شد. این موسسه نهایتاً پیشرفت صنعتی و اقتصادی ایران را متکی به تولید ۲۰ هزار مگاوات برق تا سال ۱۹۹۵ م و راه اساسی تولید این مقدار برق را از طریق تاسیس نیروگاه های هسته ای در ایران قلمداد کرد. در نتیجه، ایران مذاکراتی را برای ایجاد نیروگاه های اتمی با برخی از شرکتهای خارجی انجام داد که نتیجه آن امضای قرار داد برای ساخت نیروگاه هایی بود که به صورت مختصر به آنها اشاره می شود.
- نیروگاه اتمی بوشهر
در سال ۱۳۵۵ ه.ش(۱۹۷۶م) دو قرار داد یکی برای طراحی، ساخت، نصب و راه اندازی دو واحد نیروگاهی ۱۳۰۰ مگاواتی از نوع آب سبک در ۱۸ کیلومتری شهر بوشهر و دیگری برای تامین سوخت هسته ای این نیروگاه ها امضا شد. شرکت کرافت ورک یونیون به عنوان طرف اصلی سازمان انرژی اتمی بر مبنای این قرار داد متعهد شد تا علاوه بر ساخت نیروگاه های بوشهر، تحویل سوخت اولیه و سوخت گذاریهای مجدد برای ۳۰ سال آینده را نیز تضمین کند. بر این مبنا پیمانکار بلافاصله اجرای موضوع قرار داد را در دستور کار خود قرار داد. بر مبنای گزارش های موجود تا آستانه پیروزی انقلاب اسلامی حدود ۸۰ درصد از عملیات ساختمانی و ۶۵ درصد از عملیات الکترومکانیکی واحد یک به پایان رسیده بود.[۱۴]
- نیروگاه اتمی کارون (دارخوین)
در سال ۱۳۵۳ ه.ش(۱۹۷۴م) توافقنامه ای بین سازمان انرژی اتمی ایران و شرکت فرانسوی فراماتوم به امضا رسید که ساخت دو راکتور اتمی با توان تقریبی ۹۵۰ مگاوات در هر راکتور را در دارخوین اهواز تضمین می کرد. این قرار داد تاپایان تابستان ۱۳۵۷ به صورت عادی در حال اجرا و پیشرفت بود که از مهر همان سال به دلیل تحولات مربوط به انقلاب اسلامی محل اختلاف شد و در نهایت در خرداد ۱۳۵۸ ه.ش (۱۹۷۹م) از طرف کنسرسیوم فرانسوی فسخ گردید.[۱۵]
- نیروگاه اتمی اصفهان
موافقتنامه ساخت این دو واحد نیروگاهی هر یک با قدرت ۱۲۹۰ مگاوات با شرکت آلمانی کرافت ورک یونیون در سال ۱۳۵۵ ه.ش (۱۹۷۶م) به امضا رسید اما به سرانجام نرسید.
- نیروگاه اتمی ساوه
قرار داد ساخت این دو واحد نیروگاهی نیز هر یک به قدرت حدود ۱۲۹۰ مگاوات با شرکت کرافت و رک یونیون آلمان در سال ۱۳۵۵ ه.ش (۱۹۷۶م) امضا شده بود. ظرفیت کل نیروگاه های مذکور بیش از ۹۶۰۰ مگا وات بود و جدا از آنها، مذاکرات مختلفی در مورد ساخت بقیه نیروگاه های اتمی در حال انجام بود.[۱۶]
فعالیت های هسته ای ایران بعد از انقلاب
با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۹۷۹ میلادی برنامه هسته ای ایران یک توقف داشت و حکومت جدید، تمایل رژیم پهلوی را برای ادامه این برنامه و پیگیری اهداف از پیش تعیین شده از خود نشان نداد.[۱۷] تا وقوع انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷ ه.ش (فوریه ۱۹۷۹ م) عملیات ساخت راکتور شماره یک بوشهر به میزان ۸۰ درصد و عملیات فنی نیز ۶۵ درصد پیشرفت فیزیکی داشت، اما با پیروزی انقلاب اسلامی، دولت
ایران عملیات ساخت نیروگاه بوشهر را متوقف ساخت و بسیاری از برنامه های هسته ای دیگر نیز به تعطیلی کشانده شد.همچنین آغاز جنگ ایران و عراق فعالیت های هسته ای ایران را علی رغم دهه قبل ازآن که سیری سعودی طی می کرد و توجه خاصی به آن مبذول می شد، در ابتدا دچار رکود کرد و بسیاری از طرح های هسته ای متوقف شدند و به موازات عواملی چون حملات نظامی، تحریم اقتصادی و صنعتی و تصمیمات غیر کارشناسی سیر نزولی فعالیت های هسته ای ایران تشدید شد. اما در سال ۱۳۶۱ ه.ش (۱۹۸۲م) مسئله نیاز به فناوری پیشرفته هسته ای و محدودیت هایی که کشورهای غربی برای جلوگیری از انتقال این فناوری به کشورهای جهان سوم پیش می آوردند باعث شد که این فناوری مجدداً مورد توجه مقامات ایرانی قرار بگیرد. بنابراین موافقت شد که سازمان انرژی اتمی ایران در سال ۱۳۶۱ ه.ش(۱۹۸۲م) وظایف قانونی خود را مستقلاً بر اساس قانون سازمان، تحت نظارت نخست وزیری وقت انجام دهد (پس از تغییر قانون اساسی این سازمان مستقیماً زیر نظر رئیس جمهور و رئیس سازمان که همزمان معاون رئیس جمهور نیز می باشد قرار گرفت) لذا در عمل عمده فعالیت های اجرایی و تحقیقاتی مربوطه از سال ۱۳۶۱ ه.ش (۱۹۸۲م) مجدداً آغاز و به تدریج جو منفی داخلی در مورد فعالیت های هسته ای کشور مرتفع شد و نگرش به صنعت هسته ای تا حدودی با واقع بینی همراه گردید و برای نخستین بار برنامه های منسجمی برای انتقال فناوری و توسعه کاربردهای هسته ای در کشور تهیه و به تصویب رسید.[۱۸]با این حال فعالیت های هسته ای ایران که عمدتاً مربوط به دو نیروگاه در حال ساخت توسط آلمانیها و فرانسه بود تا سال ۱۳۶۴ ه.ش (۱۹۷۵م) معلق ماند. زیرا با اوج گیری جنگ ایران و عراق و اولویت بسیج کلیه امکانات کشور در راه دفاع از ایران و حملات هوایی رژیم عراق به این تاسیسات باعث شد که تلاش های ایران برای تکمیل آن با خسارات و عقب ماندگی های عمده ای مواجه شود.در این دوران، علیرغم این چالشها جمهوری اسلامی ایران برای خروج از بن بست و دستیابی به فناوری چرخه سوخت هسته ای و غنی سازی اورانیوم، کشورهای مختلفی را به همکاری طلبید . روسیه، چین ، آرژانتین ، کانادا، اتریش، مولدوای، فرانسه، آلمان، اوکراین ، کره شمالی، اسپانیا، جمهوری چک، آفریقای جنوبی، پاکستان و لهستان از جمله کشورهایی بودند که ایران به منظور وارد کردن فناوری هسته ای و تجهیزات مورد نیاز در این خصوص، وارد گفتگو و رایزنی با آنها شد که در زیر به مهمترین آنها اشاره می شود.
